Hôm qua, hôm nay, ngày mai, và nhiều ngày sau nữa.
Tôi đã bắt đầu và tiếp tục cuộc hành trình.
Vào nước Mỹ thênh thang
Tôi đi,
Nương theo linh hồn luân lí giáo khoa thư của Việt Nam nhỏ bé
Đi mà nhớ mãi,
Tiếng đàn của một ông giáo,
Tiếng Phong Cầm của Bố Tôi."
(Trần Thị Như Hoài An)
Tên tôi là Trần Thị Như Hoài An. Ở Mĩ tôi mang tên Ann Trần. Tôi là con gái một ông giáo dạy văn chương, sinh ngữ. Bố tôi là một người tị nạn Việt Nam. Ông dạy học suốt đời. Sang Mĩ từ năm 1975, bố tôi may mắn hơn nhiều bạn hữu của ông: ông được tiếp tục nghề dạy học. Người Mĩ gọi bố tôi là Dr. Tran.
Tôi không phải là một nhà giáo. Tôi là một chuyên viên kinh tài thị trường chứng khoán. Tôi có tiền bạc sung túc hơn bố tôi, vì tôi không chọn nghề dạy học, dù rằng thời thơ ấu ở Huế, tôi đã từng ôm mộng trở thành giáo sư dạy dương cầm. Năm tôi sáu tuổi, bố tôi để tôi lên yên sau chiếc xe đạp của ông, rồi ông gò người đạp xe đến trường Jeanne d''Arc, Huế. Ông phó thác tôi cho Sơ Joséphinẹ Bà là người dạy tôi đặt ngón tay lên phím trắng dương cầm lần đầu tiên. Chiếc xe đạp, thân người mảnh khảnh, cặp kính cận, những vòng bánh xe quay trên con đường im vắng của thành phố Huế, và những phím trắng dương cầm, tất cả trở thành những hình ảnh mờ nhạt khi tôi mạnh dạn xách cặp da đi vào trụ sở Goldman Sachs (#1) ở Nữu Ước.
Từ đó, tôi quên những con đường im vắng của Huế xưa cũ, quên những phím trắng dương cầm, và quên luôn đời sống của bố mẹ tôi, nhất là của bố tôi, một nhà giáo Việt Nam lưu vong tị nạn. Trong những đêm Nữu Ước sáng rực ánh đèn, tôi ngồi trong văn phòng, đối diện cái máy vi tính, thoáng nghĩ đến bố mẹ tôi. Rồi vội vã kết luận: chắc là bố mẹ tôi vẫn bình an, sau đó lại tiếp tục dán mắt vào cái máy vi tính.
*
Tôi không biết bố mẹ tôi sống như thế nào, nói chi đến việc hiểu được sự mất mát của bố tôi... cho đến ngày tôi từ giã Goldman Sachs để về miền Nam sống bên cạnh bố mẹ. Tôi trở về với bố mẹ vì đã mệt mỏi với nghề nghiệp của mình. Tôi muốn đi tìm phím trắng dương cầm của thời thơ ấu.
Và trong khi đi tìm phím trắng dương cầm cho mình, tôi bắt gặp, từ quá khứ im lìm, những mảnh đời của bố mẹ tôi...
*
Suốt những năm ở Mĩ, bố tôi sinh sống bằng nghề dạy học. Ngày lại ngày, sáng nào bố tôi cũng dậy từ năm giờ. Mẹ tôi dậy theo. Mẹ tôi để vào cái túi giấy dầu một cái bánh mì chả lụa, một trái chuối, và một lon sữa đậu nành. Đó là bữa ăn trưa của bố tôi. Sáu giờ sáng bố tôi ra khỏi nhà, cầm theo cái túi giấy dầu, và tài liệu dạy học nằm trong cái cặp da càng ngày càng cũ. (Tính bố tôi ưa sưu tầm, lưu trữ, không thích vứt bỏ cái gì cả. Ông khư khư giữ tất cả những gì ông đã sắm để rồi -- tôi biết một ngày kia tất cả sẽ tan biến đi, như lần di tản 1975). Mẹ tôi than với tôi: "Cha con chán nghề dạy học rồi. Ông chỉ mong về hưu để sang Cali với bạn bè và học trò cũ." Trong căn bếp hẹp, mẹ tôi sửa soạn túi giấy ăn trưa cho chồng. Tôi nghĩ, chắc bố tôi chán nghề dạy học thật. Khi cầm cặp với túi thức ăn đi ra cửa, đôi mày ông cau lại. Tôi đi làm cho Goldman Sachs có nhiều lúc cũng chán ngán như thế. Quanh đi quẩn lại, hai mươi năm trôi qua, tôi bàng hoàng nhận ra là mười ngón tay mình đã phụ bạc phím dương cầm. Nên tôi đã từ bỏ tiền lương sáu con số mà "lang thang giữa đời ối a biết đâu nguồn cội." Tôi đi làm, bước chân vào văn phòng với chiếc ví Chanel, với nước hoa và phấn son thơm ngát, còn bố tôi bước chân ra cửa, trĩu nặng trên vai cái nếp sống đơn bạc của nghề giáo. Với tôi, chiếc ví Chanel, nước hoa và son phấn trở thành niềm an ủi, còn bố tôi lấy gì làm an ủi? Nhìn bố tôi chậm chạp trong bếp, tôi mũi lòng. Đời tôi đã có nhiều ngậm ngùi, từ công danh cho đến tình duyên. Bây giờ, trong tuổi già của bố mẹ tôi, hình như tôi phải cưu mang thêm nỗi ngậm ngùi của họ. Tôi chạy vào phòng tìm cái túi Lancôme cũ đưa cho bố tôi để ông làm túi đựng đồ ăn trưa. Tôi nói: "Cho nó lịch sự, bền bỉ hơn một chút, bố ạ." Từ hôm đó, mỗi sáng bố tôi rời nhà với chiếc cặp da cũ, thêm cái túi Lancôme đựng đồ ăn rất "ốp a" của cô con gái thay thế cái túi giấy dầu. Ông nói với mẹ tôi: "Cái túi Lancôme chắc chắn không bị rách vì lon sữa đậu nành như cái túi giấy dầu," mặt ông nom nghiêm trọng như thể đang nói chuyện tương lai nước Việt Nam. Mẹ tôi thì chê cái túi Lancôme nom đàn bà quá. Bố tôi dễ thương ở chỗ ông lập dị một cách vô tư lự. Thí dụ Ông soi gương cắt tóc lấy. Có lần, tóc méo một bên không giống ai, ông vẫn tỉnh bơ, tuyên bố "Hà tiện đồng nào hay đồng ấy.". Thế nhưng bố tôi lại rất hồ hởi đi mua tranh của ông họa sĩ Đinh Cường về treo trong nhà làm cảnh.
Nếu bố tôi không thích dạy học nữa, tại sao ông vẫn gương mẫu hơn bất cứ một công dân gương mẫu nào của Mĩ quốc này. Ông phê bình chuyện tôi bỏ việc ở Godmam Sachs: "Nó trả con nhiều tiền thế, sao lại tự dưng xin thôi?" ông hay "nhận định" các em tôi, và dâu rể có tật làm việc đi trễ về sớm theo ngôn ngữ Bắc Kì: "Chúng mày lạ quá, tao chẳng bao giờ đi làm trễ. Mĩ nó đúng giờ giấc lắm, đi trễ về sớm như chúng mày là bậy, bậy." Em trai tôi cười trừ, nheo mắt, "Yes, Sir." Em gái tôi thì nhỏ to: "Bố không muốn bê bối vì bố... sợ tụi nó! Bố mặc cảm Việt Nam quá trời!"
Như một cái đồng hồ báo thức, trong mười tám năm, cứ sáu giờ sáng là bố tôi rời nhà với cặp da túi giấy. Bảy giờ sáng là bố tôi đã có mặt tại trường. Trừ khi đau ốm, ông không hề nghỉ một ngày. Nếu quả tình dạy học ở Mĩ là khổ thì khả năng chịu đựng của ông thuộc hạng... siêu! Ngày nào cũng như ngày ấy, sách cặp da túi giấy trong mười tám năm!
*
Tôi vô tâm không hiểu tại sao bố tôi đi làm với nét mặt đăm chiêu. Đôi khi tôi cho là bố tôi đã được voi, còn muốn đòi tiên. Cho đến một hôm...
Đêm hôm ấy, tự nhiên tôi trằn trọc không ngủ được. Tôi nhớ đến một vật sở hữu bố tôi đã có và đã mất. Tôi nhớ đến chiếc phong cầm của bố tôi. Như tôi đã nói, bố tôi có tính quen sưu tầm, lưu trữ, ít khi phế thải một vật sở hữu nào. Bằng chứng là ông vẫn giữ cái cặp da đầu tiên trong công vụ dạy học ông mua tại Sàigòn hồi cuối năm 1955 trước khi lên đường ra miền Trung dạy học, nhất là cái bộ đồ "bốn túi" kiểu "kí giả" ông mang theo từ 1975. Đó là cái "mốt" một thời của bố tôi. Nhiều lần, lũ con phải la lối đòi tẩy chay bố để ông khỏi lôi bộ đồ cổ lỗ sĩ ra mặc.
Giữa đêm tối, tôi chợt hiểu ra. Tôi hiểu rồi, hiểu cái mất mát của bố tôi. Cái đau khổ mơ hồ của tôi hôm nay bắt đầu từ hình ảnh chiếc phong cầm thời thơ ấu. CHIẾC PHONG CẦM CỦA BỐ TôI... Khi tôi bắt đầu có trí nhớ thì bố tôi đã có chiếc phong cầm ấy. Bố tôi mất nó vào năm 1964, trong những ngày Huế sôi nổi xuống đường.
*
Cuối năm 1964, tôi lên sáu, thì bố tôi từ Pháp về. Ông đi du học từ hồi tôi ba tuổi. Không có bố bên cạnh, tôi sống trong không khí quây quần bên họ ngoại. Ngày ông về nước, ông là một hình ảnh xa lạ. Ông mảnh khảnh, mặt hơi tư lự. Tôi nhìn ông mà hơi sờ sợ. Những ngày ở Pháp về, ông không vui, có lẽ vì thời cuộc. Con bé Hoài An ở tuổi thơ dại đó, bèn bắt đầu một công trình nghiên cứu qui mộ Tôi quyết định nghiên cứu bố tôi. Việc đầu tiên tôi nhận xét là những câu nói của người nhà. Tỉ dụ, bà vú bảo: "ông Tây quá," "Tối ngày ông nghe dĩa hát." Những tiếng hát trong vắt, ngôn ngữ xa lạ. Sau này lớn lên, qua Mĩ, tôi mới biết đó là dĩa hát nhạc kịch My Fair Lady ông mua từ Luân Đôn. Thời gian sinh sống ở Nữu Ước, tôi vẫn luôn tự hỏi biết đâu sự say mê âm nhạc và sân khấu của tôi đã bắt đầu với tiếng ca trong vắt từ cái dĩa hát của bố tôi ngày đó.
I could have sung all night
I could have sung all night
All night
Và tiếng hát vút lên, ngân dài, cao ngất:
All night...
Trong dãy phố Nguyễn Trường Tộ Ở xứ Huế êm đềm, chỉ nhà tôi là có cái dĩa hát quay vòng vòng. Bố tôi cầm cái cần nhẹ nhàng đặt lên dĩa hát, rồi cái dĩa quay vòng vòng, và tiếng hát xa lạ trong vắt bay ra từ cái hộp. Tôi nghĩ theo bà vú: "Sao mà nó Tây thế!" Ngoài cái máy hát, bà vú còn nói bố tôi mặc "áo tơi" đi trong nhà. Tôi đi theo nhìn bố tôi, thấy bà vú nói đúng. Bố tôi không mặc bà ba trắng có khuy cài như ông ngoại tôi. Bố tôi mặc cái áo thùng thình cột dây ngang lưng, tương tự như cái áo đầm dài đến chân (sau này tôi mới biết đó là cái robe de chambre). Bà vú bảo: "Tây ơi là Tây! ông ở lỗ mặc áo tơi đi trong nhà!" Tôi cũng muốn bắt chước bố tôi "mặc áo tơi" đi vòng vòng trong nhà như thế. Bà vú bảo: "Hoài An ơi, dị lắm. Đừng bao giờ bắt chước ông!"
Sau đó bố tôi còn vẽ tranh, ông hay đi vẽ với họa sĩ Hiếu Đệ. Ông này hay xoa đầu tôi rất lâu. Tôi còn nhớ ông ta có cặp mắt kính rất dày. Trong những tranh của bố tôi, có một tấm có cái thuyền treo ngược. Tôi không hiểu tại sao cái thuyền lại treo ngược, làm sao chèo được trong những ngày nước dâng ngập Đập Đá hoặc bão lụt ở miền Trung? Tôi hỏi mẹ tôi. Mẹ tôi cũng không hiểu bố tôi vẽ cái gì? Chỉ có bức tranh Thành Nội có rêu xanh, tường nâu là tôi thấy giống ngoài đời. Cứ như vậy, con bé Hoài An, lên sáu, nghếch mắt nhìn người bố xa lạ, quan sát và suy tự Rồi bố tôi đem sách Pháp ra dạy tôi học: "C''est une chaise... C''est le chèvre de Mr. Seguin... " Sao mà chán quá! Thêm cái màn phải dậy sớm, tắm rửa, thay áo, uống sữa (một việc mà tôi rất ghét), rồi leo lên xe đạp cho bố tôi đèo đến trường Jeanne d''Arc tập đàn. Tập đàn thì cũng được đi, nhưng tôi không muốn tập theo Méthode de Rosẹ Tôi muốn đánh mò bài "Những Đồi Hoa Sim, ôi những đồi hoa sim tím chiều hoang biền biệt" theo kiểu Phương Dung, con nhạn trắng Gò Công. Sơ Joséphine mà biết được sẽ khẻ tay tôi đau điếng. Tôi không biết thở than với ai về những cái khó chịu mà bố tôi bắt tôi phải trải qua.
Tóm lại sự có mặt của bố tôi làm cuộc đời tôi bị xáo trộn. Tôi không còn được ngủ chung giường với mẹ tôi. Tôi phải ngủ giường ngoài, loại giường gỗ dành cho con nít. Tôi van vái Trời Phật cho ông đi du học thêm một lần nữa thì đỡ quá!
Có lần tôi nghe bố tôi đọc một đoạn văn cho mẹ tôi nghe, tôi thấy rất lạ lùng, và kết luận chắc là bố tôi điên. Tôi kể lại với bà vú, bố tôi nói gì về con lừa, về vũ trụ có đồ đạc lổn ngổn. Bà vú lè lưỡi, khuyên tôi sau lớn lo lấy chồng đừng có học giỏi làm chị Và nhất là chớ có đi Tây. Sẽ điên giống bố tôi.
*
Ba mươi bốn năm sau, ngồi ở Nữu Ước, nhìn ra vòm trời đầy ánh điện, tôi đọc lại một đoạn văn của bố tôi viết ở Huế nhân dịp ông xem tranh của họa sĩ Đinh Cường. Một vài năm trước biến cố 1975, ông đem bài bình luận ấy quay ronéo cho sinh viên Văn Khoa Sài Gòn dịch ra tiếng Anh. Thời thơ ấu hiện về, tôi mới nhớ ra đó là đoạn văn tôi đã nghe lóm ngày xưa qua khung cửa phòng của bố mẹ tôi:
"Trong vũ trụ, súc vật, đồ đạc, người ngợm lổn ngổn, những vỏ công thức cứng ngắc, rỗng tuếch, đập bửa ra toàn chất liệu chết, ù lì, đặc sệt; những cái đầu gỗ lọc cọc múa nhảy trên đường, những trường thành góc cạnh lì lì chắn lối; những xe cộ, bàn ghế, cây khô tĩnh vật đắp ụ ngõ xóm; đất rác từng đống sát mũi cửa nhà, bịt kín công lộ. Những cái cứng ngắc, lổn ngổn, trì độn ấy làm nghệ sĩ đi một bước là đụng, là đá, là vấp chạm đủ mọi chướng vật. Ấy là cái thế giới hình thể hiện thực bủa kín nghệ sĩ, muốn bò-sát-hóa thân phận nghệ sĩ. Nó bảo: mày làm con lừa kéo gỗ đi. Nó hô: cúi đầu xuống, uốn đuôi lên. Thế giới hình thể hiện thực vong thân nghệ sĩ bằng đủ kiểu phỉnh phờ. Nó chắp cánh gỗ cho nghệ sĩ bay vào thế giới lãng mạn, trăng sao mây nước. Nó gạt nghệ sĩ vào vũ trụ ấn tượng mù, lung linh bàng bạc. Rồi, rất biện chứng, nó đá đít những tâm hồn nghệ sĩ đích thực... Tôi không tự hỏi Đinh Cường đã đi vào trừu tượng thế nào? Cái đó chẳng quan hệ gì đến người xem tranh, dĩ nhiên. Sự hiện hữu của trừu tượng Đinh Cường, tôi sẵn nhìn nó trong hình ảnh một bứt phá... "
Đọc đoạn văn, tôi giật mình sợ hãi. Tôi không nghĩ là bố tôi viết về tranh Đinh Cường. Mà ông viết về chính mình. Về con mắt nhìn tranh. Ông đã thay tôi viết về thân phận con người. Cái tính trí thức và nghệ sĩ trong một môi trường tàn bạo đòi hỏi sự bứt phá. Dường như có sự tiên trị Đoạn văn ngắn này áp dụng được vào khung cảnh của một Sài Gòn nhân mãn quay cuồng trong kinh-tế-thị-trường-xã-hội-chủ-nghĩa ngày nay, vào ngay cả cái thành phố Nữu Ước này trước thế kỉ hai mươi mốt. Cái khoảng cách khác biệt giữa Cộng Sản và Tư Bản, Mĩ, á, trong kỉ nguyên mới (New Age) biến mất trong đoạn văn của bố tôi. Cả hai bên đều có những con lừa kéo gỗ và sự bứt phá trong của tâm hồn nghệ sĩ đối với môi trường và sức ép chung quanh. Rồi tôi rùng mình tự hỏi, năm 1965, khi viết lên những dòng trên, bố tôi có biết chăng đứa con gái nhỏ đầu lòng của mình, trên ba mươi năm sau, cảm thấy nó là con lừa trong vòng quay tới tấp của xã hội Mĩ, Goldman Sachs đã vô hiệu hóa những ngón tay của tôi, không thả cho ngón tay tôi mềm mại về với phím trắng dương cầm. Ở tuổi gần bốn mươi, tôi mong cầm bút để thay thế phím trắng dương cầm. Tôi ngậm ngùi hiểu ra rằng trong căn bản bố con tôi giống nhau. Chúng tôi, qua hai bối cảnh, hai thời điểm khác nhau, ở tuổi trung niên đều mang tâm trạng của những con lừa kéo gỗ.
Thế nhưng trong những ngày tháng ở Huế năm 1965 khi bố tôi viết những dòng trên thì bố con tôi không nói chuyện với nhau. Bố mẹ Việt Nam thời đó không đến gần con nít, tối tối phải đọc truyện cho con nghe như bố mẹ Ở Mĩ thời naỵ Sự tương đồng về tâm trạng con lừa, về thân phận con người và kiếp lưu đày của tâm hồn nghệ sĩ, phải ba mươi bốn năm sau tôi mới nhận thấy.
Tuy nhiên, tôi xin tâm sự với độc giả một chi tiết rất quan trọng trong quãng đời thơ ấu của tôi. Khoảng thời gian 1964-65, ở phố Nguyễn Trường Tộ, Huế, bố con tôi có nói chuyện với nhau. Một cuộc nói chuyện thầm lặng qua chiếc phong cầm. Tiếng đàn phong cầm của bố tôi. Công cuộc nghiên cứu về người bố của bé Hoài An có khúc này là thú vị nhất.
*
Chiếc phong cầm của bố tôi. Tôi còn nhớ rõ mồn một. Nó đẹp vô cùng. Những phím trắng nho nhỏ màu ngà, đục mà lại sáng bóng. Màu ngà còn đẹp hơn những thẻ xâm hường điểm son của bà ngoại tôi. Những phím đen nằm thẳng đều đặn cũng sáng bóng như răng hạt huyền của người đẹp Bắc Ninh xưa. Ở giữa những phím trắng với những phím đen là một khoảng huyền bí. Những nếp xếp kéo đi kéo lại, co vào, giãn ra. Huyền hoặc và lôi cuốn!
Trong công cuộc nghiên cứu về bố tôi từ ngày ông về nước, ngay buổi đầu tôi đã chú ý đến chiếc phong cầm. Buổi chiều khi đi học ở Jeanne d''Arc về, tôi hay bắt gặp bố tôi đứng đánh đàn bên cửa sổ trong trời mưa phùn xứ Huế. Mặt ông chăm chú không giống ai, môi chu lại một cách rất say sưa, vì ông phải tập trung tinh thần mà "thả hồn vào âm điệu." Những ngón tay nhịp nhàng bấm phím, hai bàn tay kéo ra kéo vô, cái đàn nằm trên ngực bố tôi lắc lư theo âm điệu. Tôi thích bố tôi đánh đàn, lý do giản dị là vì ông ham đánh đàn không bắt buộc tôi học tiếng Pháp, "C''est une chaisẹ C''est le chèvre de Mr. Seguin," một điệp khúc vô cùng nhàm chán.
Xin lưu ý độc giả, bố tôi không phải là một nhạc sĩ. Tiếng đàn của ông có lúc rè rè, có lúc êm ái mê ly, tùy theo cái hứng nghệ sĩ của bố tôi. Ông cũng không phải là ca sĩ, dù có lúc ông hát ông ổng theo tiếng đàn. Thế nhưng tiếng đàn tiếng hát của bố tôi đã để lại trong trí tôi dấu ấn những bản nhạc Việt đầu tiên mà tôi ưa thích mãi cho đến bây giờ.
Thuở ấy, Trịnh Công Sơn, một thanh niên ốm o, đeo kính cận là hàng xóm của chúng tôi. Trịnh Công Sơn vừa làm xong bài Lời Buồn Thánh. Cái da diết, ủ ê của Lời Buồn Thánh cần phải được diễn tả bằng tiếng sắc-xô-phôn. Không có kèn bố tôi xài đỡ chiếc phong cầm. Tôi thuộc lòng Lời Buồn Thánh từ đó.
Chiều Chủ Nhật buồn, nằm trong căn gác đìu hiu
ôi tiếng hát xanh xao của một buổi chiều
Bạn bè rời xa chăn chiếu
ô hay mình vẫn cô liêu
Mãi về sau, năm ba mươi hai tuổi, tôi bắt đầu để lại tóc dài thẳng đuột. (Trước đó, tôi uốn quăn theo kiểu Donna Summers cho thiên hạ lầm tôi là người Nam Mỹ. Tôi xin thú thực tôi cũng có tinh thần "vọng ngoại" như vài người cùng xứ sở với tôi, thích ăn bơ hơn nước mắm). Có lần, với mái tóc như thế, tôi mặc áo gypsy dấu mi-crô dưới tóc, gập người lại mà rên rỉ Lời Buồn Thánh theo kiểu jazz, kiểu blue trước đám thực khách Mỹ. Họ mải ham ăn, không ai để ý xem tôi hát cái tiếng nước non gì. Dưới ánh đèn, trong khói thuốc của một quán ăn nhỏ ở Adams Morgan, Washington, DC, tôi nhớ lại những buổi chiều mưa xứ Huế, bố tôi đứng trầm ngâm bên khung cửa mà đếm tiếng mưa, cái đàn phong cầm đeo ở ngực. Tôi, vừa mới để lại tóc dài thẳng đuột theo kiểu Việt Nam, chợt vứt cái mi-crô đi, mà hát gào cho quá khứ, cho chiếc phong cầm của bố tôi:
Chiều Chủ Nhật buồn, lặng nghe gió đi về...
Chiều Chủ Nhật buồn, lặng nghe gió đi về...
Gió đưa tôi về căn phố Nguyễn Trường Tộ, Huế, nơi mà Trịnh Công Sơn viết Lời Buồn Thánh, và bố tôi đã dùng chiếc phong cầm nói lên Lời Buồn Thánh . Hết Lời Buồn Thánh, chiếc phong cầm của bố tôi lại nỉ non điệu nhạc Phạm Duỵ Và khi khôn lớn tôi mới biết rằng trong ký ức tôi, những âm điệu này đi đôi với cặp mắt Sơn Tây của bố tôi, cặp mắt Sơn Tây của chất thơ Quang Dũng.
Ai có nghe tiếng hát hành quân xa
Mà không nhớ thương người mẹ già
Chờ con lúc đêm khuya
Người con đã ra đi vì nước
*
Nhớ thương con oán thù loài giặc kia
Lúc xa nhau mong chờ ngày chiến thắng
Bóng dáng người hùng anh
Về ấm lũy tre xanh
Tôi lẩn thẩn suy nghĩ. Làm sao chiếc phong cầm Tây phương đó, xuất thân từ nước ý, lại có thể đem tôi đến với núi rừng Việt Bắc, với con người Quang Dũng, với tiếng hát hành quân xa, nếu không có tâm hồn rung cảm của bố tôi và sự đồng điệu trong máu huyết giữa bố con tôi. Những năm đó, tôi chẳng biết gì hết, chỉ biết yêu thích cách bố tôi lắc lư, cái đàn kéo ra kéo vào, và âm điệu da diết của tiếng đàn.
Và đó là cách hai bố con tôi nói chuyện với nhau, qua chiếc phong cầm, trước khi tôi biết thế nào là thân phận con người trở thành con lừa kéo gỗ. Chao ơi, tôi thương xót làm sao tiếng phong cầm của bố tôi!
Là con nhà giáo, tôi biết đọc năm lên bốn. Và ở tuổi
lên sáu, tôi đã rất khoa học trong công trình nghiên cứu
về bố tôi. Tôi lục lọi trong cái rương cũ, tìm thấy thông
tín bạ của ông hồi ông học trường Bưởi, Hà Nội. Trang
đầu thông tín bạ có những dòng chữ sau đây:
Tên họ học sinh: Trần Quốc Ngữ
Quê quán: Sơn Tây
Tên cha/hoặc giám hộ: Trần Quốc Nho
Nghề nghiệp: Làm ruộng
Bố tôi đó, một thiếu niên, con cụ Tổng Nho, tổ tiên
lập thân từ đồng ruộng làng Bún, miền Bắc, phía tây
thành Thăng Long của nước Việt Nam hình chữ S. Tổ tiên tôi từ đời Trần đã quen nghề cày ruộng lấy thóc bán nuôi
con cái đi học. Điển hình là ông nội tôi, cụ Tổng Nho,
nuôi đàn con trai ăn học, dâng gạo nuôi quân cho Việt Minh
đánh Pháp để rồi trở thành nạn nhân của cuộc cải cách
ruộng đất bắt nguồn từ bên Tàu với ông lãnh tụ quái
gở Mao Trạch Đông.
Năm 1993, Goldman Sachs, Merril Lynch, Bank of America, cùng bao
nhiêu cơ quan kinh tài quốc tế khác tổ chức một cuộc du
hành các nước đang phát triển ở á Châu để nghiên cứu
vấn đề thiết lập thị trường chứng khoán theo kiểu kinh
tế thị trường. Tôi cũng xách cặp đi theo. Cuộc viễn du
này cho tôi có dịp về thăm Hà Nội. Tôi thuê xe đi về Hà
Tây, cùng với hai đồng nghiệp người Anh vì hiếu kỳ mà
tình nguyện đi với tôi. Tôi đi về làng Bún, đôi mắt
tròn lên, lạ lùng, bỡ ngỡ.
Tôi đứng bên bờ đê nhìn những mẩu ruộng nho nhỏ,
giữa ruộng có những ngôi mộ nằm trong nước. Tôi nhìn con
bò, gầy ơi là gầy. Con bò Việt Nam, nó gầy cũng như bố
tôi gầy trong tấm hình chụp năm 1954. Rồi tôi nhìn cái xe
bò, cái xe bò Việt Nam cộc kệch cuối thế kỷ hai mươi.
Và tôi nhìn hai người đàn bà đứng tát nước còn gầy
ốm hơn con bò. Tôi tìm ra ngôi mộ của cô tôi, chị ruột bố
tôi, chết trẻ trong cuộc chiến tranh Việt Pháp. Họ nằm
giữa ruộng. Tôi nghĩ thịt xương tổ tiên tôi đã tan vào
đất, từ đó mọc lên những hạt gạo "xuất khẩu" của Việt
Nam. Khi ăn hạt gạo xuất khẩu, tôi có bao giờ nghĩ là
đang ăn thịt xương của tổ tiên tôi? Tôi ngửa mặt lên trời
tìm vừng mây trắng. Xa xa kia là sông Đà, núi Tản của
Nguyễn Khắc Hiếu. Đâu đây là nét "vời vợi buồn Tây
Phương" của Quang Dũng. Tôi mỏi mắt nhìn cho ra một nét quen
thuộc nào đó, lắng nghe cho thấy "tiếng hát hành quân xa"
và tự hỏi: nơi chốn này có yêu tôi không, hay đang nhìn
tôi xoi mói?
Rồi tôi đứng nhìn con đường hẹp đầy ổ gà. Ngồi xe
tôi cứ va bên này, chạm bên kia giữa hai đồng nghiệp
người Anh to lớn. Tôi nhìn sang bên kia đường là "Nghĩa Trang
Liệt Sĩ Xã Phụng Thượng Trong Cuộc Chiến Tranh Chống
Mỹ." Bên này đường là "Quán Thịt Chó Thơm Ngon." Đây, con
đường cái quan của Phạm Duy từ ải Nam Quan đến mũi Cà Mau,
con đường mà bà nội tôi đã đội nón lá đi bộ dưới
nắng chang chang trốn ra Hà Nội ngày ông bà nội tôi bo?
làng vô Nam.
Tôi nhắc đi nhắc lại như người mất hồn với hai đồng
nghiệp:
"Sao mà nó nhỏ thế, con đường này, đồng ruộng này,
đường chân trời này!"
"ông nội tôi bị kết tội địa chủ vì có chút đồng
ruộng này sao?"
Hai người đồng nghiệp nhún vai, không nói. Tôi không nghe
tiếng linh hồn cô tôi đón chào. Quanh tôi chỉ có hai
đồng nghiệp người Anh im lặng.
Tất cả không giống như trí tôi tưởng tượng. Khi tôi
đã quen nhìn xa lộ thênh thang của nước Mỹ, những vườn
táo mênh mông ở Illinois, những vườn cam bát ngát ở Florida.
Tôi cứ hỏi đi hỏi lại, ông tôi suýt nữa bị dẫn ra đình
làng chịu đấu tố chỉ vì ít mẫu ruộng này ư? Trong bao
nhiêu năm nghe ông bà tôi kể chuyện, không hiểu sao tôi
cứ tưởng tượng ruộng đất phải bao la cò bay thẳng cánh
như tiểu bang Arizonạ Phải nhiều lắm, lớn lắm thì mới
bị tố địa chủ chứ? Bây giờ sau chuyến về thăm đó, tôi
mới biết thế nào là sự nho nhỏ, con con, như cái nước
Việt Nam trên bản đồ thế giới, như cái số phận nho
nhỏ, con con của con bò, của cái xe bò, của hai người đàn bà
tát nước. Ngay cả đến ruộng đất phì nhiêu đã gây nên
cái án địa chủ cho ông bà nội tôi cũng nho nhỏ, con con.
Cái thảm khốc của nhân loại lại nằm ở trong những gì nho
nhỏ, con con?
*
Trong công trình nghiên cứu về bố tôi năm lên sáu, tôi
bắt gặp tấm ảnh 4 x 6 của một cậu con trai, dán trên thông
tín bạ. Cậu có hai con mắt dài, xếch như một nét mực
tàu sắc sảo. Khi lớn lên, tôi mới hiểu đó là cặp mắt
Sơn Tây đã làm xót xa lòng Quang Dũng. Bên nội tôi, đa số
đều có cặp mắt đó. Ngay cả những đứa em họ sinh sau
đẻ muộn làm công dân Mỹ, lọt lòng mẹ trong nhà thương Mỹ,
cũng mang vào Hợp Chúng Quốc Hoa Kỳ cặp mắt Sơn Tây của
núi rừng Việt Bắc.
Mẹ tôi kể trong thời gian học trường Bưởi, bố tôi theo
học phong cầm với một ông cố đạo. Rồi mua đàn của
ông. Đó là tiểu sử chiếc phong cầm của bố tôi. Nó xuất
thân từ nước ý, du nhập vào Hà Nội đầu thập niên 50.
Khi di cư vào Nam, ông bà tôi đi trước, bố tôi là người
cuối cùng rời Hà Nội vào Nam. Bố tôi đáp xe lửa từ
Hà Nội xuống Hải Dương, rồi đạp xe đạp từ Hải Dương
