Câu 0001 - 0199
Trước đèn xem chuyện Tây Minh(#1)
Gẫm cười hai chữ nhân tình éo le
Hỡi ai lẵng lặng mà nghe
Dữ răn việc trước, lành dà thân sau(#2)
Trai thời trung hiếu làm đầu
Gái thời tiết hạnh là câu trau mình(#3)
Có người ở quận Ðông Thành(#4)
Tu nhân tích đức(#5) sớm sinh con hiền
Ðặt tên là Lục Vân Tiên
Tuổi vừa hai tám, nghề chuyên học hành
Theo thầy nấu sử sôi kinh(#6)
Tháng ngày bao quản sân Trình(#7) lao đao
Văn đà khởi phụng đằng giao(#8)
Võ thêm ba lược sáu thao(#9) ai bì
Xẩy nghe(#10) mở hội khoa thi
Vân Tiên vào tạ tôn sư(#11) xin về:
"Bấy lâu cửa Thánh(#12) dựa kề
Ðã tươi khí tượng(#13) lại xuê tinh thần
Nay đà gặp hội long vân(#14)
Ai ai mà chẳng lập thân(#15) buổi nàỵ
Chi lăm(#16) bắn nhạn ven(#17) mây
Danh tôi(#18) đặng rạng, tiếng thầy bay xa
Làm trai trong cõi người ta
Trước lo báo bổ,(#19) sau là hiển vang"
Tôn sư bàn luận tai nàn(#20)
Gẫm trong số hệ khoa tràng(#21) còn xa
Máy trời(#22) chẳng dám nói ra
Xui thầy thương tớ xót xa trong lòng
Sau dầu tỏ nỗi đục trong(#23)
Phải toan một phép để phòng hộ thân
Rày con xuống chốn phong trần(#30)
Thầy cho hai đạo phù thần(#31) đem theo
Chẳng may mà gặp lúc nghèo(#32)
Xuống sông cũng vững, lên đèo cũng an
Tôn sư trở lại hậu đàng(#33)
Vân Tiên ngơ ngẩn lòng càng sanh nghi
Chẳng hay mình mắc việc chi
Tôn sư người dạy khoa kỳ(#34) còn xa
Hay là bối rối việc nhà
Hay là đức bạc(#35) hay là tài sơ(#36)
Bấy lâu ra sức công thư(#37)
Hội này chẳng gặp còn chờ hội nao
Nên hư(#38) chẳng biết làm sao
Chi bằng hỏi lại lẽ nào cho minh(#39)
Ðặng cho rõ nỗi sự tình
Ngõ sau(#40) ngàn dặm đăng trình(#41) mới an
Tôn sư ngồi hãy thở than
Ngó ra trước án(#42) thấy chàng trở vô
Hỏi rằng: Vạn lý trường đồ(#43)
Sao chưa cất gánh trở vô việc gì
Hay là con hãy hồ nghi
Thầy bàn một việc khoa kỳ ban trưa
Vân Tiên nghe nói liền thưa
Tiểu sinh(#44) chưa biết nắng mưa thế nào
Song đường(#45) tuổi hạc(#46) đã cao
Xin thầy nói lại âm hao(#47) con tường
Tôn sư nghe nói thêm thương
Dắt tay ra chốn tiền đường(#48) coi trăng
Nhân cơ tàng sự(#49) dặn rằng:
Việc người chẳng khác việc trăng lên trời
Tuy là soi khắp nơi nơi
Khi mờ, khi tỏ, khi vơi, khi đầy
Sau con cũng tỏ lẽ này
Lựa là trước phải hỏi thầy làm chi
Số con hai chữ khoa kỳ
Khôi tinh(#50) đã rạng, tử vi(#52) thêm lòa
Hiềm vì ngựa chạy đằng xa
Thỏ vừa ló bóng, gà đà gáy tan
Bao giờ cho tới bắc phang(#53)
Gặp chuột ra đàng, con mới nên danh
Sau dầu đặng chữ hiển vinh
Mấy lời thầy dạy tiền trình(#54) chẳng sai
Trong cơ bĩ cực thái lai(#55)
Giữ mình cho vẹn việc ai chớ sờn(#56)
Vân Tiên vội vã tạ ơn
Trăm năm dốc giữ keo sơn(#57) một lờị
Ra đi vừa rạng chân trời
Ngùi ngùi ngó lại nhớ nơi học đường
Tiên rằng : Thiên các nhất phương(#58)
Thầy đeo đoạn thảm, tớ vương mối sầu
Quản bao thân trẻ dãi dầu
Mang đai Tử Lộ(#59) quảy bầu Nhan Uyên(#60)
Bao giờ cá nước(#61) gặp duyên
Ðặng cho con thảo phỉ nguyền(#62) tôi ngay
Kể từ tách dặm(#63) đến nay
Mỏi mê tính đã mấy ngày xông sương(#64)
Ðoái nhìn phong cảnh thêm thương
Vơi vơi(#65) dặm cũ, nẻo đường còn xa
Chi bằng kiếm chỗ lân gia(#66)
Trước là tìm bạn sau là nghĩ chân
Việc chi than khóc tưng bừng
Ðều đem nhau chạy vào rừng lên non
Tiên rằng : Bớ chú cõng con
Việc chi nên nỗi bon bon chạy hoài
Dân rằng: Tiểu tử(#67) là ai
Hay là một lũ sơn đài(#68) theo tao
Tiên rằng: cớ sự làm sao
Hãy dừng gót lại mà trao một lời
Dân nghe tiếng nói khoan thai
Kêu nhau đứng lại vài lời phân qua(#69)
Nhân rày có đảng lâu la
Tên là Ðỗ Dự, hiệu là Phong Lai
Nhóm nhau ở chốn sơn đài
Người đều sợ nó có tài khôn đương
Bây giờ xuống cướp thôn hương(#70)
Thấy con gái tốt qua đường bắt đi
Xóm làng chẳng dám nói chi
Cảm thương hai gã nữ nhi mắc nàn.
Con ai vóc ngọc mình vàng
Má đào mày liễu dung nhan lạnh lùng(#71)
E khi mắc đảng hành hung
Uổng trang thục nữ(#72) sánh cùng thất phu(#73)
Thôi thôi chẳng dám nói lâu
Chạy đi cho khỏi kẻo âu(#74) tới mình
Vân Tiên nổi giận lôi đình(#75)
Hỏi thăm lũ nó còn đình(#76) nơi nao
Tôi xin ra sức anh hào
Cứu người cho khỏi lao đao buổi nàỵ
Dân rằng: Lũ nó còn đây
Qua xem tướng bậu(#77) thơ ngây đã đành
E khi họa hổ bất thành(#78)
Khi không mình lại xô mình xuống hang.
Vân Tiên ghé lại bên đàng
Bẻ cây làm gậy nhắm làng xông vộ
Kêu rằng: Bớ đảng hung đồ
Chớ quen làm thói hồ đồ(#79) hại dân
Phong Lai mặt đỏ phừng phừng
Thằng nào lại dám lẫy lừng vào đâỵ
Trước gây việc dữ tại mày
Truyền quân bốn phía phủ vây bịt bùng(#80)
Vân Tiên tả đột hữu xung(#81)
Khác nào Triệu Tử(#82) mở vòng Ðương dang
Lâu la bốn phía vỡ tan
Ðều quăng gươm giáo tìm đàng chạy ngay
Phong Lai trở chẳng kịp tay
Bị Tiên một gậy thác rừng thân vong(#83)
Dẹp rồi lũ kiến chòm ong,
Hỏi: Ai than khóc ở trong xe nàỷ
Thưa rằng: tôi thiệt người ngay
Sa cơ nên mới lầm tay hung đồ
Trong xe chật hẹp khôn phô(#84)
Cúi đầu tôi lạy cứu cô tôi cùng
Vân Tiên nghe nói động lòng,
Ðáp rằng: Ta đã trừ dòng lâu la
Khoan khoan ngồi đó chớ ra
Nàng là phận gái ta là phận trai
Tiểu thư con gái nhà ai
Ði đâu đến nỗi mang tai bất kỳ(#85)
Chẳng hay tên họ là chi
Khuê môn(#86) phận gái việc gì đến đâỷ
Trước sau chưa hãn dạ này(#87)
Hai nàng ai tớ ai thầy nói rả
Thưa rằng: Tôi Kiều Nguyệt Nga
Còn con tì tất(#88) tên là Kim Liên.
Quê nhà ở quận Tây Xuyên(#89)
Cha làm tri phủ ngồi miền Hà-khê(#90)
Sai quân đem bức thư về
Rước tôi qua đó định bề nghi gia(#91)
Làm con đâu dám cãi cha
Ví dầu ngàn dặm đàng xa cũng đành
Chẳng qua là sự bất bình(#92)
Hay vầy(#93) cũng chẳng đăng trình(#94) làm chi
Lâm nguy chẳng gặp giải nguy
Tiết trăm năm cũng bỏ đi một hồi
Trước xe quân tử(#95) tạm ngồi
Ngõ chi tiện thiếp(#96) lạy rồi sẽ thưa
Chút tôi(#97) liễu yếu đào thơ
Giữa đường lâm phải bụi dơ đã phần(#98)
Hà khê qua đó cũng gần
Xin theo cùng thiếp đền ân cho chàng
Gặp đây đương lúc giữa đàng
Của tiền chẳng có, bạc vàng cũng không
Tương câu báo đức thù công(#99)
Lấy chi cho phỉ tấm lòng cùng ngươị
Vân Tiên nghe nói liền cười
Làm ơn há dễ trông người trả ơn
Nay đà rõ đặng nguồn cơn
Nào ai tính thiệt so hơn làm gì
Nhớ câu kiến ngãi bất vi(100)
Làm người thế ấy cũng phi anh hùng(101)
Ðó mà biết chữ thủy chung
Lựa là đây phải theo cùng làm chi
Nguyệt Nga biết ý chẳng đi
Hỏi qua tên họ một khi cho tường.
Thưa rằng: Tiện thiếp đi đường
Chẳng qua quân tử quê hương nơi nàỏ
Phút nghe lời nói thanh tao(102)
Vân Tiên há nỡ lòng nào phôi pha(103)
Ðông Thành vốn thiệt quê ta
Họ là Lục thị(104) tên là Vân Tiên.
Nguyệt Nga vốn đấng thuyền quyên(105)
Tai nghe lời nói tay liền rút trâm
Thưa rằng: Nay gặp tri âm(106)
Xin đưa một vật để cầm làm tin
Vân Tiên ngơ mặt chẳng nhìn
Nguyệt Nga liếc thấy càng thìn(107) nết na
Vật chi một chút gọi là
Thiếp thưa chưa dứt chàng đà làm ngơ
Của này là của vất vơ
Chú thích:
1. Truyện Tây Minh: không rõ lai lịch, hoặc một tiểu thuyết cũ của Trung Quốc, hoặc là tác giả bịa ra, đó còn là một điều nghi vấn. Xét trong sách Tính-lý, Tây Minh là một bài triết là do Trương Tái nhà nho học đời Tống soạn ra, luận về đạo hiếu và đạo nhân, có lẽ Nguyễn Ðình Chiểu mượn đầu đề ấy mà đặt tên cho truyện để nêu cao cái bản lĩnh hiếu và nhân của Lục Vân Tiên, mà tựu trong là phản ánh cái bản lĩnh của mình.
2. Dữ răn việc trước, lành dà thân sau: câu này ý nói là người nghe nên trông gương nhân vật trong chuyện mà răn sợ điều lành đạ hưởng phúc yên về saụ
3. Trau mình: sửa mình (tiếng miền Nam). Trau có nghĩa là làm cho tốt hơn, đẹp hơn.
4. Ðông Thành: tên một huyện ở tỉnh An-huy, Trung Quốc. Những địa danh trong truyện Lục Vân Tiên không chắc chắn là chỉ những địa điểm ở Trung Quốc. Ở tỉnh An-giang (Châu-đốc) xưa kia cũng có Ðông-Thành và con sông Ðông-Thành.
5. Tu nhân tích đức: sửa điều nhân, chứa điều đức, nghĩa là làm cho lòng thương người, trí làm lành của mình ngày càng tăng thêm.
6. Nấu sử sôi kinh: học kinh và sử nhiều lần cho thật chín.
7. Sân trình: sân nhà họ Trình (tức anh em Trình Hiệu hiệu Minh Ðạo và Trình Di hiệu Y Xuyên, là hai nhà đại nho đời trước thuật các sách nho giáo, dạy được nhiều học trò hiền tài ở thời bấy giờ). Người ta thường nói cửa Khổng (Khổng Tử) sân Trình là chỉ những người theo nèn nếp đạo nho hay những trường học tậo đạo nhọ
8. Khởi phụng đằng giao: con phượng trỗi dậy, con rồng bay cao, chỉ văn chương xuất sắc lỗi lạc.
9. Ba lược sáu thao: do chữ Hán Tam lược, Lục thao, tên hai quyển sách nói về cách dùng binh.
10. Xẩy nghe: chợt nghe, sực nghẹ
11. Tôn sư (si): thầy học đáng kính trọng. Chữ sư chính âm đọc là chữ si, ta đọc chệnh ra sự
12. Cửa thánh: chỉ trường học đạo thánh, cũng như cửa Khổng.
13. Khí tượng: cái nghĩa cũ: cái khí thế, cái dáng cách biểu hiện ra bên ngoàị -nghĩa mới: hiện tượng của không khí, như mưa gió, nóng lạnh v.v... Ðây dùng nghĩa cũ. Xuê: xinh tốt, đẹp đẽ (tiếng miền Nam). ý Vân Tiên nói: những đạo đức và nghề văn nghề võ mà thầy trau giồi cho bản thân tôi nó đã dành chứa ở phần tinh thần bên trong và biểu lộ ra phần khí tượng bên ngoài một cách tốt tươị
14. Long Vân: rồng mâỵ Kinh dịch có câu "Vân tùng long, phong tùng hổ", nghĩa là mây theo rồng, gió theo cọp, ý nói những vật cùng khí cùng loại thường cảm ứng và tìm đến với nhau, như rồng hiện thì mây kéo lại, cọp gầm thì gió sinh ra, người sau nhân ý ấy dùng chữ long vân hay phong vân (gió mây) để chỉ sự gặp gỡ tốt đẹp trong một cơ hội, như vua giỏi tôi hiền gặp nhau, hay thi đỗ, công danh thành đạt...
15. Lập thân: lo cho thành người có sự nghiệp giúp dân giúp nước.
16. Lăm: rắp toan nhưng có ý quyắt tâm
17. Ven: bên, quyết bắn nhạn bên mây, nghĩa là muốn trổ tài để thỏa chí.
18. Tôi: đây có nghĩa là học trò. Tác giả dùng chữ tôi, tớ để chỉ học trò trong câu: Thầy đeo đoạn thảm tớ vương mối sầụ
19. Báo bổ: báo đáp đền bù. Hiển vang: hiển vinh. ý nói: Làm người vừa phải lo đền ơn thầy học, ơn cha mẹ vừa phải lo xây dựng công danh sự nghiệp của mình.
20. Tai nàn: tai nạn.
21. Khoa tràng (trường): chính nghĩa là trường thi, nơi thi cử, mượn dùng là việc thi cử hay kỳ thi cử. Ðây nói: xét theo số phận thì còn lâu mới thi đỗ.
22. Máy trời: do chữ Hán là "thiên cơ", cái lẽ huyền diệu của trờị
23. Ðục trong: dịch chữ Hán thường: thanh trọc, những thói hay dở ở đờị
Trong truyện Lục Vân Tiên cũng như trong những văn thơ khác, Nguyễn Ðình Chiểu thường dùng hai chữ đục, trong để hình dung một cách cụ thể đạo đức nhân nghĩa (trong) và bất nhân bất nghĩa (đục).
30. Phong trần: gió bụị Danh từ này có ba nghĩa: 1) chỉ cõi đời rối ren hỗn tạp; 2)chỉ cảnh lữ khách gian khổ hay nói chung sự gian khổ ở đời; 3)chỉ việc giặc giã loạn lạc. ở đây dùng chỉ cõi đời rối ren, phức tạp và gian khổ.
31. Phù thần: đạo bùa thiêng để hổ mệnh.
32. Nghèo: hiểm nghèo, nguy hiểm.
33. Hậu đàng: (hậu đường): nhà saụ
34. Khoa kỳ: kỳ thi cử. Ðây nói thời kỳ thi đỗ.
35. Ðức bạc: đức mỏng, không được bao nhiêụ
36.Tài sơ: sơ là thô sơ, ý nói không giỏị
37. Công thư: công: chuyên làm một việc gì, công thư: chuyên vần vẳ sách vở.
38. Nên hư: do chữ Hán "thành bại", nhưng dùng nghĩa rộng hơn: cùng thông, bĩ thái, hay dở, tốt xấu v.v... ở đây dùng như nghĩa hay dở.
39. Minh: Rõ ràng.
40. Ngõ sau: ngõ hầu sau lúc ấỵ
41. Ðăng trình: lên đường.
42.án: Bàn đọc sách.
43.Vạn lý trường đồ: đường dài (xa) muôn dặm.
44.Tiểu sinh: học trò nhỏ tuổi, tiếng xưng hô khiêm tốn.
45.Song đường: cha mẹ, lấy ở chữ Hán "xuân đường" và "huyên đường" (chữ xuân ta quên đọc là thung, nhưng chính là âm xuân). Người ta thường gọi cha là "xuân đường" (nhà xuân) và mẹ là huyên đường (nhà huyên).
46.Tuổi hạc: Hạc là loài chim sống lâu, tiêu biểu tuổi già.
47.âm hao: Tin tức.
48.Tiền đường: nhà trước, nhà trên.
49.Nhân cơ tàng sự: nhân cơ hội coi trăng mà ngụ ý việc người trong lời nói bí ẩn để chỉ bảo Vân Tiên.
50.Khôi tinh: sao Thiên khôị Theo thuật số tử vi, sao Thiên khôi chủ về văn học, sao Tử vi chủ về thân mệnh người tạ Cả câu ý nói: sao văn rạng lên, văn chương được nổi danh, nhưng sao mệnh lại mờ đi vận hạn gặp không may, đó là giải nghĩa theo chữ "lòa" là lu mờ. Lòa còn nghĩa là sáng chói, nên có người giải: văn tài đã rạng rỡ, thì thân phận cũng cao quí, nhưng xét đoạn văn, dưới có câu: Thỏ vừa ló bóng, gà vừa gáy tan (năm mão vừa học thành tài, năm dậu đã bị hoạn nạn), ngụ ý tài và mệnh tương phản với nhau, thì câu này cũng nên giải theo ý nghĩa tương phản, cái nọ tỏ thì cái kia mờ, để cho mạch văn được trên dưới hô ứng với nhaụ
52.Tử vi: Theo cách tính năm, tính tuổi trong môn thuật số, ngựa tiêu biểu năm "ngọ" , thỏ năm "mão", gà năm "dậu", chuột năm "tí", ám chỉ năm "nhâm tí". Ngựa chạy đường xa: ý nói
Thân thế Vân Tiên còn phải trải nhiều gian khổ, như con người, như con ngựa còn phải chạy hoài trên khoảng đường xạ
53. Bắc phang (phương): phương Bắc, tính theo thập can, thuộc về "nhâm" và "quí". Bắc phang gặp chuột: tức "nhâm" gặp "tí", ám chỉ năm "nhâm tí". Mấy câu này cụ thể hóa "máy trời" và việc coi trăng mà Vân Tiên chưa hiểu rõ. Ðại ý là: Vân Tiên tuổi ngọ, cái tuổi còn nhiều vận hạn, đến năm mão học thành tài đi lập công danh, nhưng năm dậu gặp tai nạn, phải đắ năm nhâm tí mới công danh trọn vẹn.
Ðối chiếu với tiểu sử Nguyễn Ðình Chiểu thì năm sinh nhằm năm nhâm ngọ (1822, tuổi ngựa), năm thi đỗ là quý mão (1843, Thỏ vừa ló bóng), năm bị mù là kỷ dậu (1849 -gà đã gáy tan), đúng với sự việc trong mấy câu nàỵ Trong Lục Vân Tiên, tác giả đã tự thuật thân thế mình.
54.Tiền trình: bước đường trước mắt, tức là tương laị
55.Bĩ thái: 2 tên quẻ trong kinh Dịch, bĩ tượng trưng sự cùng khốn, thái tượng trưng hanh thông, Bĩ cực thái lai: cái cùng đến hết mức thì cái thông trở lại, hết khổ đến sướng.
56. Việc ai chớ sờn: chớ sờn lòng về việc làm của người đời (ám chỉ những việc lừa đảo, bất nhân của Trịnh Hâm và Võ công sau này).
57.Keo sơn: hai chất dẻo, dính dùng để gắn đồ vật. Người ta thường dùng để chỉ sự bẳn chặt khăng khít trong tình bạn bè. ở đây có nghĩa là gắn bó đinh ninh.
58.Thiên các nhất phương: mỗi người một phương.
59.Tử lộ: tên của Trọng Do, một hiền triết đời Xuân thu, học trò Khổng tử, nhà nghèo, thường đội gạo thuê, lấy tiền nuôi mẹ.
60.Nhan Uyên: Nhan Hồi, tên tự là Tử Uyên, một hiền triết đời Xuân thu, học trò giỏi nhất của Khổng tử, ông sống trong cảnh nghèo, (một giỏ cơm hầm, một bầu nước lã, ở nơi hang cùng ngõ hẻm) mà vẫn vui vẻ, dốc lòng học đạọ Cả hai câu có ý nói: với những hành lý thanh đạm của nhà nho, Vân Tiên vui vẻ lên đường, không quản ngại dãi dầụ
61.Cá nước: Chỉ sự gặp gỡ mà tương đắc với nhau, như cá với nước. ở đây chỉ sự thi đỗ, công danh thành đạt
62.Phỉ nguyền: thỏa lòng. Cả hai câu ý nói: biết bao giờ cá nước gặp duyên, công danh thành toại, để con người trung hiếu sẽ làm rạng rỡ gia đình và thỏa chí giúp vua giúp nước.
63. Tách dặm: rời bước trên dặm đường.
64.Xông sương: xông pha sương gió.
65. Vơi vơi: nghĩa chính của tiếng Bắc là cạn bớt, cạn dần dần, hơi vơị ở đây, tác giả dùng theo tiếng miền Nam, nghĩa là thăm thẳm. ở câu 234 "Dặm dài vơi vơi" câu 279 " vơi vơi đất rộng trời dài" dưới đây cũng như ở câu này, chữ "vơi vơi" đẳu dùng với nghĩa thăm thẳm, mênh mông. Dặm cũ: tức dặm đường về nhà.
66.Lân gia: nhà hàng xóm. Ðây nói nhà ở gần đó.
67.Tiểu tử: chú bé. Nhân dân thấy Vân Tiên ít tuổi nên gọi là như thế.
68. Sơn dài: bọn cướp ở núị Có lẽ trên quả núi mà bọn cướp ở có cái đài, nên gọi là sơn đàị
69.Phân qua: bày tỏ quạ
70. Thôn hương: thôn làng.
71.Lạnh lùng: tiếng miền Nam, ý nói dung nhan rất đẹp.
72.Thục nữ: người con gái có đức hạnh tốt, đoan chính dịu dàng.
73. Thất phu: kẻ tầm thường, đâu là kẻ hèn mọn, thô bỉ.
74.âu: tức ưu, là lọ Chữ này là chính âm là ưu, ta đọc chệch là ưụ
75.Lôi đình: sấm sét.
76.Ðình: dừng lạị
77.Qua, bậu: tiếng miền Nam "qua" là ta, "bậu là "người", màỵ
78. Họa hổ bất thành: vẽ hổ không nên hình. Ðây nói: Vân Tiên muốn giúp người, nhưng e rằng làm không nên việc, lại gặp tai nạn.
79.Hồ đồ: lờ mờ, không rõ ràng. Ðây nói không nghĩa lý chính đáng.
80.Bịt bùng: kín mít.
81. Tả xung, hữu xông: đánh vào bên trái, xông sang bên phảị Tung hoành trong trận.
82.Triệu Tử: chàng họ Triệụ Triệu Vân tên là Tử Long, một tướng tài của Lưu Bị đời Tam quốc, một mình phá vòng vây của Tào Tháo ở trận Ðương Dương bảo vệ được A Ðẩu là con nhỏ của Lưu Bị.
83.Thân vong: thân mạng mất đi, tức là chết, nghĩa giống như chữ "mạng vong". Ðây nói là chết bỏ thân.
84.Khôn phô: phô là bày rạ ý nói trong xe chật hẹp, không để đứng lên để là lễ chào được.
85.Mang tai bất kỳ: thình lình gặp tai nạn.
86.Khuê môn: (quê môn) cửa phòng con gáị Chữ khuê chính là âm quê (chữ khuê là sao khuê cũng thế). Khuê môn phận gái: việc của con gái là chỗ buồng the, không đi ra ngoàị
87. Chưa hãn dạ này: tức dạ này chưa hãn, văn đặt đảo ngược. Hán chưa rõ (tiếng miền Nam). Ðây Vân Tiên nói: Lòng này nghi hoặc, chưa rõ sự tình thế nàỏ
88.Tì tất: đày tớ gáị
89.Tây-xuyên: tên một tỉnh xưa ở phía Tây tỉnh Tứ Xuyên (Trung Quốc), ở tỉnh An Giang (Châu Ðốc) nước ta xưa cũng có quận Tây Xuyên.
90. Hà Khê: trong nguyên từ điển Trung Quốc không có địa danh nàỵ ở tỉnh Hà Tiên nước ta trước kia có những huyện Hà Châu, Hà âm, Hà Dương. Có thể Nguyễn Ðình Chiểu đã dựa vào những tên ấy đã đặt ra tên Hà Khê chăng?
91. Nghi gia: chính nghĩa là hòa thuận cửa nhà (nói người con gái khi về làm dâu). Ðây chỉ việc lập gia đình, lấy chồng.
92.Bất bình: không thường, việc xảy ra trái ý mình.
93.Hay vầy: biết như thế này (thường dùng ở miền Nam).
94.Ðăng trình: lên đường, cũng như thượng trình.
95.Quân tử: người có tài đức hơn ngườị Trong khi xưng hô giữa nam với nữ, tiếng quân tử có nghĩa là "chàng" như "Trách người quân tử bạc tình" (Ca dao) "Ðã lòng quân tử đa mang" (Truyện Kiều)
96.Tiện thiếp: người đàn bà hèn mọn. Tiếng xưng hô khiêm tốn của phụ nữ ngày xưạ Những danh từ quân tử và tiện thiếp chỉ thường dùng trong văn thư cổ.
97.Chút tôi: cái tôi nhỏ,cũng như tiếng chút thân,chút phận, cách nói khiêm tốn.
98.Ðã phần: đã là phần của tôị
99.Báo đức công thù: đáp ơn đức, trả công laọ
100.Kiến ngãi (nghĩa)bất vi: thấy việc nghĩa không làm. Sách Luận ngữ có câu: "Kiến nghĩa bất vi, vô dũng dã", nghĩa là thấy việc nghĩa không làm, không phải là người mạnh vậỵ
101.Phi anh hùng: chẳng phải anh hùng.
102.Thanh tao: trong trẻo
103.Phôi pha: nhạt đi, phai đi, kém vẻ đằm thấm, nhạt nhẽo lãnh đạm
104.Lục thị: họ Lục
105.Thuyền quyên: cái trạng thái tốt đẹp dễ coi, nói chung cả người và vật (như hoa, cây, trăng v.v...). Ta thường dùng để chỉ người "phụ nữ đẹp" hay người "phụ nữ" nói chung
106.Tri âm: hiểu biết tiếng đàn. Nghĩa rộng là người biết mình, hiểu rõ mình, người bạn chí tình.
107.Thìn: tiếng miền Nam cũng như giữ gìn.
Gẫm cười hai chữ nhân tình éo le
Hỡi ai lẵng lặng mà nghe
Dữ răn việc trước, lành dà thân sau(#2)
Trai thời trung hiếu làm đầu
Gái thời tiết hạnh là câu trau mình(#3)
Có người ở quận Ðông Thành(#4)
Tu nhân tích đức(#5) sớm sinh con hiền
Ðặt tên là Lục Vân Tiên
Tuổi vừa hai tám, nghề chuyên học hành
Theo thầy nấu sử sôi kinh(#6)
Tháng ngày bao quản sân Trình(#7) lao đao
Văn đà khởi phụng đằng giao(#8)
Võ thêm ba lược sáu thao(#9) ai bì
Xẩy nghe(#10) mở hội khoa thi
Vân Tiên vào tạ tôn sư(#11) xin về:
"Bấy lâu cửa Thánh(#12) dựa kề
Ðã tươi khí tượng(#13) lại xuê tinh thần
Nay đà gặp hội long vân(#14)
Ai ai mà chẳng lập thân(#15) buổi nàỵ
Chi lăm(#16) bắn nhạn ven(#17) mây
Danh tôi(#18) đặng rạng, tiếng thầy bay xa
Làm trai trong cõi người ta
Trước lo báo bổ,(#19) sau là hiển vang"
Tôn sư bàn luận tai nàn(#20)
Gẫm trong số hệ khoa tràng(#21) còn xa
Máy trời(#22) chẳng dám nói ra
Xui thầy thương tớ xót xa trong lòng
Sau dầu tỏ nỗi đục trong(#23)
Phải toan một phép để phòng hộ thân
Rày con xuống chốn phong trần(#30)
Thầy cho hai đạo phù thần(#31) đem theo
Chẳng may mà gặp lúc nghèo(#32)
Xuống sông cũng vững, lên đèo cũng an
Tôn sư trở lại hậu đàng(#33)
Vân Tiên ngơ ngẩn lòng càng sanh nghi
Chẳng hay mình mắc việc chi
Tôn sư người dạy khoa kỳ(#34) còn xa
Hay là bối rối việc nhà
Hay là đức bạc(#35) hay là tài sơ(#36)
Bấy lâu ra sức công thư(#37)
Hội này chẳng gặp còn chờ hội nao
Nên hư(#38) chẳng biết làm sao
Chi bằng hỏi lại lẽ nào cho minh(#39)
Ðặng cho rõ nỗi sự tình
Ngõ sau(#40) ngàn dặm đăng trình(#41) mới an
Tôn sư ngồi hãy thở than
Ngó ra trước án(#42) thấy chàng trở vô
Hỏi rằng: Vạn lý trường đồ(#43)
Sao chưa cất gánh trở vô việc gì
Hay là con hãy hồ nghi
Thầy bàn một việc khoa kỳ ban trưa
Vân Tiên nghe nói liền thưa
Tiểu sinh(#44) chưa biết nắng mưa thế nào
Song đường(#45) tuổi hạc(#46) đã cao
Xin thầy nói lại âm hao(#47) con tường
Tôn sư nghe nói thêm thương
Dắt tay ra chốn tiền đường(#48) coi trăng
Nhân cơ tàng sự(#49) dặn rằng:
Việc người chẳng khác việc trăng lên trời
Tuy là soi khắp nơi nơi
Khi mờ, khi tỏ, khi vơi, khi đầy
Sau con cũng tỏ lẽ này
Lựa là trước phải hỏi thầy làm chi
Số con hai chữ khoa kỳ
Khôi tinh(#50) đã rạng, tử vi(#52) thêm lòa
Hiềm vì ngựa chạy đằng xa
Thỏ vừa ló bóng, gà đà gáy tan
Bao giờ cho tới bắc phang(#53)
Gặp chuột ra đàng, con mới nên danh
Sau dầu đặng chữ hiển vinh
Mấy lời thầy dạy tiền trình(#54) chẳng sai
Trong cơ bĩ cực thái lai(#55)
Giữ mình cho vẹn việc ai chớ sờn(#56)
Vân Tiên vội vã tạ ơn
Trăm năm dốc giữ keo sơn(#57) một lờị
Ra đi vừa rạng chân trời
Ngùi ngùi ngó lại nhớ nơi học đường
Tiên rằng : Thiên các nhất phương(#58)
Thầy đeo đoạn thảm, tớ vương mối sầu
Quản bao thân trẻ dãi dầu
Mang đai Tử Lộ(#59) quảy bầu Nhan Uyên(#60)
Bao giờ cá nước(#61) gặp duyên
Ðặng cho con thảo phỉ nguyền(#62) tôi ngay
Kể từ tách dặm(#63) đến nay
Mỏi mê tính đã mấy ngày xông sương(#64)
Ðoái nhìn phong cảnh thêm thương
Vơi vơi(#65) dặm cũ, nẻo đường còn xa
Chi bằng kiếm chỗ lân gia(#66)
Trước là tìm bạn sau là nghĩ chân
Việc chi than khóc tưng bừng
Ðều đem nhau chạy vào rừng lên non
Tiên rằng : Bớ chú cõng con
Việc chi nên nỗi bon bon chạy hoài
Dân rằng: Tiểu tử(#67) là ai
Hay là một lũ sơn đài(#68) theo tao
Tiên rằng: cớ sự làm sao
Hãy dừng gót lại mà trao một lời
Dân nghe tiếng nói khoan thai
Kêu nhau đứng lại vài lời phân qua(#69)
Nhân rày có đảng lâu la
Tên là Ðỗ Dự, hiệu là Phong Lai
Nhóm nhau ở chốn sơn đài
Người đều sợ nó có tài khôn đương
Bây giờ xuống cướp thôn hương(#70)
Thấy con gái tốt qua đường bắt đi
Xóm làng chẳng dám nói chi
Cảm thương hai gã nữ nhi mắc nàn.
Con ai vóc ngọc mình vàng
Má đào mày liễu dung nhan lạnh lùng(#71)
E khi mắc đảng hành hung
Uổng trang thục nữ(#72) sánh cùng thất phu(#73)
Thôi thôi chẳng dám nói lâu
Chạy đi cho khỏi kẻo âu(#74) tới mình
Vân Tiên nổi giận lôi đình(#75)
Hỏi thăm lũ nó còn đình(#76) nơi nao
Tôi xin ra sức anh hào
Cứu người cho khỏi lao đao buổi nàỵ
Dân rằng: Lũ nó còn đây
Qua xem tướng bậu(#77) thơ ngây đã đành
E khi họa hổ bất thành(#78)
Khi không mình lại xô mình xuống hang.
Vân Tiên ghé lại bên đàng
Bẻ cây làm gậy nhắm làng xông vộ
Kêu rằng: Bớ đảng hung đồ
Chớ quen làm thói hồ đồ(#79) hại dân
Phong Lai mặt đỏ phừng phừng
Thằng nào lại dám lẫy lừng vào đâỵ
Trước gây việc dữ tại mày
Truyền quân bốn phía phủ vây bịt bùng(#80)
Vân Tiên tả đột hữu xung(#81)
Khác nào Triệu Tử(#82) mở vòng Ðương dang
Lâu la bốn phía vỡ tan
Ðều quăng gươm giáo tìm đàng chạy ngay
Phong Lai trở chẳng kịp tay
Bị Tiên một gậy thác rừng thân vong(#83)
Dẹp rồi lũ kiến chòm ong,
Hỏi: Ai than khóc ở trong xe nàỷ
Thưa rằng: tôi thiệt người ngay
Sa cơ nên mới lầm tay hung đồ
Trong xe chật hẹp khôn phô(#84)
Cúi đầu tôi lạy cứu cô tôi cùng
Vân Tiên nghe nói động lòng,
Ðáp rằng: Ta đã trừ dòng lâu la
Khoan khoan ngồi đó chớ ra
Nàng là phận gái ta là phận trai
Tiểu thư con gái nhà ai
Ði đâu đến nỗi mang tai bất kỳ(#85)
Chẳng hay tên họ là chi
Khuê môn(#86) phận gái việc gì đến đâỷ
Trước sau chưa hãn dạ này(#87)
Hai nàng ai tớ ai thầy nói rả
Thưa rằng: Tôi Kiều Nguyệt Nga
Còn con tì tất(#88) tên là Kim Liên.
Quê nhà ở quận Tây Xuyên(#89)
Cha làm tri phủ ngồi miền Hà-khê(#90)
Sai quân đem bức thư về
Rước tôi qua đó định bề nghi gia(#91)
Làm con đâu dám cãi cha
Ví dầu ngàn dặm đàng xa cũng đành
Chẳng qua là sự bất bình(#92)
Hay vầy(#93) cũng chẳng đăng trình(#94) làm chi
Lâm nguy chẳng gặp giải nguy
Tiết trăm năm cũng bỏ đi một hồi
Trước xe quân tử(#95) tạm ngồi
Ngõ chi tiện thiếp(#96) lạy rồi sẽ thưa
Chút tôi(#97) liễu yếu đào thơ
Giữa đường lâm phải bụi dơ đã phần(#98)
Hà khê qua đó cũng gần
Xin theo cùng thiếp đền ân cho chàng
Gặp đây đương lúc giữa đàng
Của tiền chẳng có, bạc vàng cũng không
Tương câu báo đức thù công(#99)
Lấy chi cho phỉ tấm lòng cùng ngươị
Vân Tiên nghe nói liền cười
Làm ơn há dễ trông người trả ơn
Nay đà rõ đặng nguồn cơn
Nào ai tính thiệt so hơn làm gì
Nhớ câu kiến ngãi bất vi(100)
Làm người thế ấy cũng phi anh hùng(101)
Ðó mà biết chữ thủy chung
Lựa là đây phải theo cùng làm chi
Nguyệt Nga biết ý chẳng đi
Hỏi qua tên họ một khi cho tường.
Thưa rằng: Tiện thiếp đi đường
Chẳng qua quân tử quê hương nơi nàỏ
Phút nghe lời nói thanh tao(102)
Vân Tiên há nỡ lòng nào phôi pha(103)
Ðông Thành vốn thiệt quê ta
Họ là Lục thị(104) tên là Vân Tiên.
Nguyệt Nga vốn đấng thuyền quyên(105)
Tai nghe lời nói tay liền rút trâm
Thưa rằng: Nay gặp tri âm(106)
Xin đưa một vật để cầm làm tin
Vân Tiên ngơ mặt chẳng nhìn
Nguyệt Nga liếc thấy càng thìn(107) nết na
Vật chi một chút gọi là
Thiếp thưa chưa dứt chàng đà làm ngơ
Của này là của vất vơ
Chú thích:
1. Truyện Tây Minh: không rõ lai lịch, hoặc một tiểu thuyết cũ của Trung Quốc, hoặc là tác giả bịa ra, đó còn là một điều nghi vấn. Xét trong sách Tính-lý, Tây Minh là một bài triết là do Trương Tái nhà nho học đời Tống soạn ra, luận về đạo hiếu và đạo nhân, có lẽ Nguyễn Ðình Chiểu mượn đầu đề ấy mà đặt tên cho truyện để nêu cao cái bản lĩnh hiếu và nhân của Lục Vân Tiên, mà tựu trong là phản ánh cái bản lĩnh của mình.
2. Dữ răn việc trước, lành dà thân sau: câu này ý nói là người nghe nên trông gương nhân vật trong chuyện mà răn sợ điều lành đạ hưởng phúc yên về saụ
3. Trau mình: sửa mình (tiếng miền Nam). Trau có nghĩa là làm cho tốt hơn, đẹp hơn.
4. Ðông Thành: tên một huyện ở tỉnh An-huy, Trung Quốc. Những địa danh trong truyện Lục Vân Tiên không chắc chắn là chỉ những địa điểm ở Trung Quốc. Ở tỉnh An-giang (Châu-đốc) xưa kia cũng có Ðông-Thành và con sông Ðông-Thành.
5. Tu nhân tích đức: sửa điều nhân, chứa điều đức, nghĩa là làm cho lòng thương người, trí làm lành của mình ngày càng tăng thêm.
6. Nấu sử sôi kinh: học kinh và sử nhiều lần cho thật chín.
7. Sân trình: sân nhà họ Trình (tức anh em Trình Hiệu hiệu Minh Ðạo và Trình Di hiệu Y Xuyên, là hai nhà đại nho đời trước thuật các sách nho giáo, dạy được nhiều học trò hiền tài ở thời bấy giờ). Người ta thường nói cửa Khổng (Khổng Tử) sân Trình là chỉ những người theo nèn nếp đạo nho hay những trường học tậo đạo nhọ
8. Khởi phụng đằng giao: con phượng trỗi dậy, con rồng bay cao, chỉ văn chương xuất sắc lỗi lạc.
9. Ba lược sáu thao: do chữ Hán Tam lược, Lục thao, tên hai quyển sách nói về cách dùng binh.
10. Xẩy nghe: chợt nghe, sực nghẹ
11. Tôn sư (si): thầy học đáng kính trọng. Chữ sư chính âm đọc là chữ si, ta đọc chệnh ra sự
12. Cửa thánh: chỉ trường học đạo thánh, cũng như cửa Khổng.
13. Khí tượng: cái nghĩa cũ: cái khí thế, cái dáng cách biểu hiện ra bên ngoàị -nghĩa mới: hiện tượng của không khí, như mưa gió, nóng lạnh v.v... Ðây dùng nghĩa cũ. Xuê: xinh tốt, đẹp đẽ (tiếng miền Nam). ý Vân Tiên nói: những đạo đức và nghề văn nghề võ mà thầy trau giồi cho bản thân tôi nó đã dành chứa ở phần tinh thần bên trong và biểu lộ ra phần khí tượng bên ngoài một cách tốt tươị
14. Long Vân: rồng mâỵ Kinh dịch có câu "Vân tùng long, phong tùng hổ", nghĩa là mây theo rồng, gió theo cọp, ý nói những vật cùng khí cùng loại thường cảm ứng và tìm đến với nhau, như rồng hiện thì mây kéo lại, cọp gầm thì gió sinh ra, người sau nhân ý ấy dùng chữ long vân hay phong vân (gió mây) để chỉ sự gặp gỡ tốt đẹp trong một cơ hội, như vua giỏi tôi hiền gặp nhau, hay thi đỗ, công danh thành đạt...
15. Lập thân: lo cho thành người có sự nghiệp giúp dân giúp nước.
16. Lăm: rắp toan nhưng có ý quyắt tâm
17. Ven: bên, quyết bắn nhạn bên mây, nghĩa là muốn trổ tài để thỏa chí.
18. Tôi: đây có nghĩa là học trò. Tác giả dùng chữ tôi, tớ để chỉ học trò trong câu: Thầy đeo đoạn thảm tớ vương mối sầụ
19. Báo bổ: báo đáp đền bù. Hiển vang: hiển vinh. ý nói: Làm người vừa phải lo đền ơn thầy học, ơn cha mẹ vừa phải lo xây dựng công danh sự nghiệp của mình.
20. Tai nàn: tai nạn.
21. Khoa tràng (trường): chính nghĩa là trường thi, nơi thi cử, mượn dùng là việc thi cử hay kỳ thi cử. Ðây nói: xét theo số phận thì còn lâu mới thi đỗ.
22. Máy trời: do chữ Hán là "thiên cơ", cái lẽ huyền diệu của trờị
23. Ðục trong: dịch chữ Hán thường: thanh trọc, những thói hay dở ở đờị
Trong truyện Lục Vân Tiên cũng như trong những văn thơ khác, Nguyễn Ðình Chiểu thường dùng hai chữ đục, trong để hình dung một cách cụ thể đạo đức nhân nghĩa (trong) và bất nhân bất nghĩa (đục).
30. Phong trần: gió bụị Danh từ này có ba nghĩa: 1) chỉ cõi đời rối ren hỗn tạp; 2)chỉ cảnh lữ khách gian khổ hay nói chung sự gian khổ ở đời; 3)chỉ việc giặc giã loạn lạc. ở đây dùng chỉ cõi đời rối ren, phức tạp và gian khổ.
31. Phù thần: đạo bùa thiêng để hổ mệnh.
32. Nghèo: hiểm nghèo, nguy hiểm.
33. Hậu đàng: (hậu đường): nhà saụ
34. Khoa kỳ: kỳ thi cử. Ðây nói thời kỳ thi đỗ.
35. Ðức bạc: đức mỏng, không được bao nhiêụ
36.Tài sơ: sơ là thô sơ, ý nói không giỏị
37. Công thư: công: chuyên làm một việc gì, công thư: chuyên vần vẳ sách vở.
38. Nên hư: do chữ Hán "thành bại", nhưng dùng nghĩa rộng hơn: cùng thông, bĩ thái, hay dở, tốt xấu v.v... ở đây dùng như nghĩa hay dở.
39. Minh: Rõ ràng.
40. Ngõ sau: ngõ hầu sau lúc ấỵ
41. Ðăng trình: lên đường.
42.án: Bàn đọc sách.
43.Vạn lý trường đồ: đường dài (xa) muôn dặm.
44.Tiểu sinh: học trò nhỏ tuổi, tiếng xưng hô khiêm tốn.
45.Song đường: cha mẹ, lấy ở chữ Hán "xuân đường" và "huyên đường" (chữ xuân ta quên đọc là thung, nhưng chính là âm xuân). Người ta thường gọi cha là "xuân đường" (nhà xuân) và mẹ là huyên đường (nhà huyên).
46.Tuổi hạc: Hạc là loài chim sống lâu, tiêu biểu tuổi già.
47.âm hao: Tin tức.
48.Tiền đường: nhà trước, nhà trên.
49.Nhân cơ tàng sự: nhân cơ hội coi trăng mà ngụ ý việc người trong lời nói bí ẩn để chỉ bảo Vân Tiên.
50.Khôi tinh: sao Thiên khôị Theo thuật số tử vi, sao Thiên khôi chủ về văn học, sao Tử vi chủ về thân mệnh người tạ Cả câu ý nói: sao văn rạng lên, văn chương được nổi danh, nhưng sao mệnh lại mờ đi vận hạn gặp không may, đó là giải nghĩa theo chữ "lòa" là lu mờ. Lòa còn nghĩa là sáng chói, nên có người giải: văn tài đã rạng rỡ, thì thân phận cũng cao quí, nhưng xét đoạn văn, dưới có câu: Thỏ vừa ló bóng, gà vừa gáy tan (năm mão vừa học thành tài, năm dậu đã bị hoạn nạn), ngụ ý tài và mệnh tương phản với nhau, thì câu này cũng nên giải theo ý nghĩa tương phản, cái nọ tỏ thì cái kia mờ, để cho mạch văn được trên dưới hô ứng với nhaụ
52.Tử vi: Theo cách tính năm, tính tuổi trong môn thuật số, ngựa tiêu biểu năm "ngọ" , thỏ năm "mão", gà năm "dậu", chuột năm "tí", ám chỉ năm "nhâm tí". Ngựa chạy đường xa: ý nói
Thân thế Vân Tiên còn phải trải nhiều gian khổ, như con người, như con ngựa còn phải chạy hoài trên khoảng đường xạ
53. Bắc phang (phương): phương Bắc, tính theo thập can, thuộc về "nhâm" và "quí". Bắc phang gặp chuột: tức "nhâm" gặp "tí", ám chỉ năm "nhâm tí". Mấy câu này cụ thể hóa "máy trời" và việc coi trăng mà Vân Tiên chưa hiểu rõ. Ðại ý là: Vân Tiên tuổi ngọ, cái tuổi còn nhiều vận hạn, đến năm mão học thành tài đi lập công danh, nhưng năm dậu gặp tai nạn, phải đắ năm nhâm tí mới công danh trọn vẹn.
Ðối chiếu với tiểu sử Nguyễn Ðình Chiểu thì năm sinh nhằm năm nhâm ngọ (1822, tuổi ngựa), năm thi đỗ là quý mão (1843, Thỏ vừa ló bóng), năm bị mù là kỷ dậu (1849 -gà đã gáy tan), đúng với sự việc trong mấy câu nàỵ Trong Lục Vân Tiên, tác giả đã tự thuật thân thế mình.
54.Tiền trình: bước đường trước mắt, tức là tương laị
55.Bĩ thái: 2 tên quẻ trong kinh Dịch, bĩ tượng trưng sự cùng khốn, thái tượng trưng hanh thông, Bĩ cực thái lai: cái cùng đến hết mức thì cái thông trở lại, hết khổ đến sướng.
56. Việc ai chớ sờn: chớ sờn lòng về việc làm của người đời (ám chỉ những việc lừa đảo, bất nhân của Trịnh Hâm và Võ công sau này).
57.Keo sơn: hai chất dẻo, dính dùng để gắn đồ vật. Người ta thường dùng để chỉ sự bẳn chặt khăng khít trong tình bạn bè. ở đây có nghĩa là gắn bó đinh ninh.
58.Thiên các nhất phương: mỗi người một phương.
59.Tử lộ: tên của Trọng Do, một hiền triết đời Xuân thu, học trò Khổng tử, nhà nghèo, thường đội gạo thuê, lấy tiền nuôi mẹ.
60.Nhan Uyên: Nhan Hồi, tên tự là Tử Uyên, một hiền triết đời Xuân thu, học trò giỏi nhất của Khổng tử, ông sống trong cảnh nghèo, (một giỏ cơm hầm, một bầu nước lã, ở nơi hang cùng ngõ hẻm) mà vẫn vui vẻ, dốc lòng học đạọ Cả hai câu có ý nói: với những hành lý thanh đạm của nhà nho, Vân Tiên vui vẻ lên đường, không quản ngại dãi dầụ
61.Cá nước: Chỉ sự gặp gỡ mà tương đắc với nhau, như cá với nước. ở đây chỉ sự thi đỗ, công danh thành đạt
62.Phỉ nguyền: thỏa lòng. Cả hai câu ý nói: biết bao giờ cá nước gặp duyên, công danh thành toại, để con người trung hiếu sẽ làm rạng rỡ gia đình và thỏa chí giúp vua giúp nước.
63. Tách dặm: rời bước trên dặm đường.
64.Xông sương: xông pha sương gió.
65. Vơi vơi: nghĩa chính của tiếng Bắc là cạn bớt, cạn dần dần, hơi vơị ở đây, tác giả dùng theo tiếng miền Nam, nghĩa là thăm thẳm. ở câu 234 "Dặm dài vơi vơi" câu 279 " vơi vơi đất rộng trời dài" dưới đây cũng như ở câu này, chữ "vơi vơi" đẳu dùng với nghĩa thăm thẳm, mênh mông. Dặm cũ: tức dặm đường về nhà.
66.Lân gia: nhà hàng xóm. Ðây nói nhà ở gần đó.
67.Tiểu tử: chú bé. Nhân dân thấy Vân Tiên ít tuổi nên gọi là như thế.
68. Sơn dài: bọn cướp ở núị Có lẽ trên quả núi mà bọn cướp ở có cái đài, nên gọi là sơn đàị
69.Phân qua: bày tỏ quạ
70. Thôn hương: thôn làng.
71.Lạnh lùng: tiếng miền Nam, ý nói dung nhan rất đẹp.
72.Thục nữ: người con gái có đức hạnh tốt, đoan chính dịu dàng.
73. Thất phu: kẻ tầm thường, đâu là kẻ hèn mọn, thô bỉ.
74.âu: tức ưu, là lọ Chữ này là chính âm là ưu, ta đọc chệch là ưụ
75.Lôi đình: sấm sét.
76.Ðình: dừng lạị
77.Qua, bậu: tiếng miền Nam "qua" là ta, "bậu là "người", màỵ
78. Họa hổ bất thành: vẽ hổ không nên hình. Ðây nói: Vân Tiên muốn giúp người, nhưng e rằng làm không nên việc, lại gặp tai nạn.
79.Hồ đồ: lờ mờ, không rõ ràng. Ðây nói không nghĩa lý chính đáng.
80.Bịt bùng: kín mít.
81. Tả xung, hữu xông: đánh vào bên trái, xông sang bên phảị Tung hoành trong trận.
82.Triệu Tử: chàng họ Triệụ Triệu Vân tên là Tử Long, một tướng tài của Lưu Bị đời Tam quốc, một mình phá vòng vây của Tào Tháo ở trận Ðương Dương bảo vệ được A Ðẩu là con nhỏ của Lưu Bị.
83.Thân vong: thân mạng mất đi, tức là chết, nghĩa giống như chữ "mạng vong". Ðây nói là chết bỏ thân.
84.Khôn phô: phô là bày rạ ý nói trong xe chật hẹp, không để đứng lên để là lễ chào được.
85.Mang tai bất kỳ: thình lình gặp tai nạn.
86.Khuê môn: (quê môn) cửa phòng con gáị Chữ khuê chính là âm quê (chữ khuê là sao khuê cũng thế). Khuê môn phận gái: việc của con gái là chỗ buồng the, không đi ra ngoàị
87. Chưa hãn dạ này: tức dạ này chưa hãn, văn đặt đảo ngược. Hán chưa rõ (tiếng miền Nam). Ðây Vân Tiên nói: Lòng này nghi hoặc, chưa rõ sự tình thế nàỏ
88.Tì tất: đày tớ gáị
89.Tây-xuyên: tên một tỉnh xưa ở phía Tây tỉnh Tứ Xuyên (Trung Quốc), ở tỉnh An Giang (Châu Ðốc) nước ta xưa cũng có quận Tây Xuyên.
90. Hà Khê: trong nguyên từ điển Trung Quốc không có địa danh nàỵ ở tỉnh Hà Tiên nước ta trước kia có những huyện Hà Châu, Hà âm, Hà Dương. Có thể Nguyễn Ðình Chiểu đã dựa vào những tên ấy đã đặt ra tên Hà Khê chăng?
91. Nghi gia: chính nghĩa là hòa thuận cửa nhà (nói người con gái khi về làm dâu). Ðây chỉ việc lập gia đình, lấy chồng.
92.Bất bình: không thường, việc xảy ra trái ý mình.
93.Hay vầy: biết như thế này (thường dùng ở miền Nam).
94.Ðăng trình: lên đường, cũng như thượng trình.
95.Quân tử: người có tài đức hơn ngườị Trong khi xưng hô giữa nam với nữ, tiếng quân tử có nghĩa là "chàng" như "Trách người quân tử bạc tình" (Ca dao) "Ðã lòng quân tử đa mang" (Truyện Kiều)
96.Tiện thiếp: người đàn bà hèn mọn. Tiếng xưng hô khiêm tốn của phụ nữ ngày xưạ Những danh từ quân tử và tiện thiếp chỉ thường dùng trong văn thư cổ.
97.Chút tôi: cái tôi nhỏ,cũng như tiếng chút thân,chút phận, cách nói khiêm tốn.
98.Ðã phần: đã là phần của tôị
99.Báo đức công thù: đáp ơn đức, trả công laọ
100.Kiến ngãi (nghĩa)bất vi: thấy việc nghĩa không làm. Sách Luận ngữ có câu: "Kiến nghĩa bất vi, vô dũng dã", nghĩa là thấy việc nghĩa không làm, không phải là người mạnh vậỵ
101.Phi anh hùng: chẳng phải anh hùng.
102.Thanh tao: trong trẻo
103.Phôi pha: nhạt đi, phai đi, kém vẻ đằm thấm, nhạt nhẽo lãnh đạm
104.Lục thị: họ Lục
105.Thuyền quyên: cái trạng thái tốt đẹp dễ coi, nói chung cả người và vật (như hoa, cây, trăng v.v...). Ta thường dùng để chỉ người "phụ nữ đẹp" hay người "phụ nữ" nói chung
106.Tri âm: hiểu biết tiếng đàn. Nghĩa rộng là người biết mình, hiểu rõ mình, người bạn chí tình.
107.Thìn: tiếng miền Nam cũng như giữ gìn.